خاکسپاری زرتشتیان آیینی باستانی است که احترام به روح و جسم متوفی، پاکی محیط و رعایت اصول دینی را در اولویت قرار میدهد. در این مراسم، دعاهای اوستایی، سرودهای مقدس و نمادهایی مانند فروهر و برج خاموشان نقش محوری دارند و حتی در شرایط شهری معاصر، سنتهای اصلی آن حفظ میشوند. اگر میخواهید با جزئیات مراسم، نمادها، دعاها و نحوه برگزاری خاکسپاری زرتشتیان در ایران و شهرهایی مانند مشهد آشنا شوید، ادامه مطلب را بخوانید.
مراسم خاکسپاری زرتشتیان در ایران
مراسم خاکسپاری زرتشتیان در ایران ریشه در جهانبینی دینی زرتشتی دارد که بر حفظ پاکی عناصر چهارگانه طبیعت یعنی خاک، آب، آتش و هوا تأکید میکند. در این آیین زرتشتی، مرگ بهعنوان جدایی روان از تن تلقی میشود و جسم بیجان منبع ناپاکی به شمار میآید؛ به همین دلیل در سنت کهن تدفین زرتشتیان، دفن در زمین یا سوزاندن جسد جایگاهی نداشته است. بهجای آن، پیکر متوفی در فضایی مشخص و آیینی قرار میگرفت تا بدون آسیب به طبیعت، چرخه طبیعی تجزیه طی شود. این نگرش نشاندهنده پیوند عمیق آموزههای دینی زرتشت با اصول زیستمحیطی و احترام به هستی است. در چنین مراسمهایی، توجه به آداب احترامآمیز و استفاده از نمادهای تسلیت مانند تاج گل ترحیم در مشهد نیز بهعنوان بخشی از فرهنگ ابراز همدردی، جایگاه ویژهای دارد و به حفظ شأن و حرمت مراسم زرتشتیان ساکن مشهد کمک میکند.
مراسم دفن کردن زرتشتیان در ایران در طول زمان و با توجه به محدودیتهای اجتماعی، قانونی و شهری دچار تغییراتی شده، اما همچنان چارچوب اعتقادی خود را حفظ کرده است. امروزه بسیاری از زرتشتیان ایرانی با رعایت قوانین کشور، از شیوههای جایگزین مانند دفن کنترلشده در قبرستانهای مخصوص استفاده میکنند، در حالی که آداب مذهبی مانند دعاهای اوستایی، پرهیز از تماس مستقیم و حفظ حرمت جسد همچنان اجرا میشود. این تطبیقپذیری نشان میدهد که آیین خاکسپاری زرتشتیان نهتنها یک رسم تاریخی، بلکه آیینی زنده و پویاست که میان سنت دینی و شرایط معاصر تعادل برقرار کرده است.
تدفین زرتشتیان امروزی
تدفین زرتشتیان امروزی نتیجه تطبیق آموزههای کهن دین زرتشت با الزامات حقوقی، شهری و بهداشتی جهان معاصر است. با توجه به محدودیت استفاده از دخمهها و ممنوعیتهای قانونی، امروزه زرتشتیان در ایران و برخی دیگر از کشورها از شیوه دفن کنترلشده در گورستانهای اختصاصی استفاده میکنند؛ روشی که تلاش میشود کمترین آسیب را به عناصر مقدس طبیعت وارد کند. در این چارچوب، اصولی مانند پرهیز از آلودگی خاک، رعایت فاصله آیینی، استفاده از پوششهای محافظ و اجرای نیایشهای اوستایی حفظ میشود تا فلسفه اصلی خاکسپاری زرتشتیان همچنان رعایت گردد.
خاکسپاری زرتشتیان امروزی همچنین نشاندهنده پویایی این آیین در مواجهه با تحولات اجتماعی و علمی است. جامعه زرتشتی با بهرهگیری از مشورت موبدان، متخصصان دینی و قوانین مدنی، راهکارهایی را انتخاب کرده که هم با باورهای دینی مانند پاکی، اشا و احترام به روان درگذشته همخوانی دارد و هم با استانداردهای زیستمحیطی سازگار است. این رویکرد تطبیقی باعث شده مراسم دفن زرتشتیان در عصر حاضر نه صرفاً یک سنت تاریخی، بلکه الگویی از همزیستی باور دینی و واقعیتهای مدرن تلقی شود. با این حال، آیینهای تدفین در ادیان مختلف تفاوتهای قابل توجهی دارند که آشنایی با آنها، مانند مراسم خاکسپاری مسیحیان، به درک بهتر باورهای مذهبی و فرهنگی جوامع گوناگون کمک میکند.
گورستان زرتشتیان چه نام دارد
گورستان زرتشتیان در باورهای کهن، محل قرارگیری پیکر درگذشتگان «دَخمه» یا «برج خاموشان» نام داشته که فضایی آیینی و جدا از سکونتگاههای انسانی بوده و با هدف جلوگیری از آلودگی عناصر مقدس طراحی میشد. این مکانها بهویژه در مناطق مرکزی ایران مانند یزد و کرمان ساخته شدهاند و نقش مهمی در شکلگیری مفهوم سنتی خاکسپاری زرتشتیان ایفا کردهاند.
با توقف استفاده از دخمهها، گورستانهای اختصاصی زرتشتیان شکل گرفتهاند که اغلب با عنوان «گورستان زرتشتیان» یا نامهای محلی شناخته میشوند. این فضاها تحت نظارت انجمنهای زرتشتی اداره میشوند و تلاش شده ضمن رعایت قوانین شهری، اصول آیینی مانند احترام به جسد، اجرای نیایشهای اوستایی و حفظ حرمت متوفی رعایت شود. در این ساختار نوین، خاکسپاری زرتشتیان همچنان بر پایه باورهای دینی انجام میشود.
سنگ قبر زرتشتیان
سنگ قبر زرتشتیان بازتابی از باورهای دینی، سادگی آیینی و احترام عمیق به مفهوم مرگ در جهانبینی زرتشتی است. در سنتهای این دین، استفاده از سنگ قبرهای ساده و بدون تجمل رایج بوده و تاکید اصلی بر نام، تاریخ درگذشت و گاه نمادهای مرتبط با آیین زرتشت مانند فروهر یا نوشتههایی به خط فارسی یا اوستایی است. این سادگی برخاسته از نگرشی است که تمرکز را از جسم به روان و مسیر معنوی پس از مرگ منتقل میکند و در چارچوب اعتقادی خاکسپاری زرتشتیان معنا پیدا میکند. برخلاف قیمت قبر در مشهد که در مکانهای مختلف متفاوت است، گورستان زرتشتیها معمولاً نرخ ثابتی برای تهیه و نگهداری قبرها دارد.
قبرستان زرتشتیان در دوره معاصر با حفظ همان اصول فکری، شکل متنوعتری به خود گرفته و متناسب با قوانین قبرستانهای اختصاصی و شرایط اجتماعی طراحی میشود. امروزه استفاده از سنگهای مقاوم، نوشتههای خوانا و نمادهای هویتی زرتشتی رایج است، اما همچنان از المانهای اغراقآمیز پرهیز میشود. این رویکرد نشان میدهد که حتی در جزئیاتی مانند سنگ مزار، آیین خاکسپاری زرتشتیان پیوندی متعادل میان سنت دینی، هویت فرهنگی و الزامات زمانه برقرار کرده است.
مراسم عزاداری زرتشتیان
مراسم عزاداری زرتشتیان مجموعهای از آیینها و آداب مذهبی است که برای بزرگداشت درگذشتگان و تسکین روح بازماندگان برگزار میشود. این مراسم معمولاً شامل خواندن دعاهای اوستایی، گردآوری خانواده و جامعه و اجرای آیینهای نمادین احترام به جسد و روح فرد متوفی است. برخلاف برخی سنتهای دیگر، در عزاداری زرتشتیان تمرکز بیشتر بر پاکی، نظم و حفظ حرمت جسم و روح است و هرگونه تجمع یا مراسم با رعایت اصول مذهبی و سنتهای محلی انجام میشود.
دعای زرتشتیان برای مردگان
دعای زرتشتیان برای مردگان یکی از عناصر کلیدی آیین خاکسپاری زرتشتیان است و هدف آن همدلی با روح متوفی و تسهیل گذر او به جهان پس از مرگ میباشد. این دعاها که عمدتاً از اوستا و متون مذهبی باستانی استخراج شدهاند، شامل نیایش برای پاکی روح، طلب آمرزش گناهان و هدایت به سوی روشنایی ابدی است. اجرای این دعاها معمولاً با حضور خانواده و روحانیان انجام میشود و با رعایت حرمت جسد و رعایت اصول پاکیزگی محیط همراه است، تا علاوه بر احترام به مرده، حس آرامش و تداوم سنتهای دینی در جامعه حفظ شود.
زرتشتیان هنگام دفن جسد دعاهایی از متون اوستایی میخوانند که هدف اصلی آن پاکی روح متوفی و همراهی او در مسیر پس از مرگ است. یکی از دعاهای رایج، سورود هات فرهوهر است که به زبان اوستایی سروده شده و شامل تمجید از اهورامزدا، درخواست هدایت روح و طلب آمرزش گناهان میباشد. این دعا معمولاً با صدای آرام و با حضور خانواده و موبدان انجام میشود و همزمان آیینهای نمادین مانند پرهیز از تماس مستقیم با جسد و حفظ حرمت محل دفن رعایت میشود تا هم سنت دینی حفظ شود و هم آرامش روحی بازماندگان تامین گردد.
متن خاکسپاری آریایی
خاکسپاری آریایی به شیوهای از دفن و آیینهای مذهبی گفته میشود که ریشه در سنتهای باستانی اقوام آریایی دارد و پایههای آن در آیین زرتشتی قابل مشاهده است. در این آیین، احترام به عناصر طبیعی مانند زمین، آب و آتش اهمیت ویژهای دارد و هدف اصلی حفظ پاکی محیط و جلوگیری از آلودگی جسم است. برخلاف روشهای مدرن دفن، خاکسپاری آریایی بر اصول نمادین و معنوی تمرکز دارد و توجه ویژهای به مراسم دعا، استفاده از نمادهای دینی و رعایت آداب مربوط به انتقال روح متوفی به جهان دیگر دارد.
سورود هات فرهوهر در آیین زرتشتی مجموعهای از نیایشهای باستانی است که هنگام مراسم مذهبی، بهویژه خاکسپاری، خوانده میشود. این دعاها برگرفته از متون اوستایی هستند و هدف آنها پاکی روح متوفی، هدایت او به سوی روشنایی و تقویت ارتباط بازماندگان با سنتهای دینی است. از مهمترین سرودهای این مجموعه میتوان به یَثا اَهُو وَیریُو (Ahuna Vairya)، اَشِم وُهو (Ashem Vohu)، ینگِه هاتام (Yenghe Hatam) و آیریامان ایشیا (Airyaman Ishya) اشاره کرد.
هر یک از این دعاها مفهوم ویژهای دارد: «یَثا اَهُو وَیریُو» بیانگر نظم و عدالت الهی و پاکی است، «اَشِم وُهو» بر ارزش راستی و نیکی تأکید میکند، «ینگِه هاتام» ستایش ایزدان و طلب رحمت را دربر میگیرد و «آیریامان ایشیا» برای سلامت و همراهی جامعه خوانده میشود. اجرای این سرودها به زبان اوستایی و با تلفظ سنتی موبدان انجام میشود تا ضمن احترام به سنتهای کهن، حس آرامش و معنویت مراسم حفظ شود.
یَثا اَهُو وَیریُو (Ahuna Vairya)
«چنانکه فرمان خداوند درست و نیک است، همانگونه عمل کنیم و از راه راستی و پاکی پیروی نماییم. اهورامزدا (خدای خردمند) بر هر کار نیک پاداش میدهد و روحها را هدایت میکند.»
این دعا بر نظم الهی، پاکی و هدایت روح تأکید دارد.
اَشِم وُهو (Ashem Vohu)
«راستی بهترین نیکی است. راستی شادی میآورد و هر کس به آن پایبند باشد به سعادت و پاکی دست مییابد.»
این دعا ارزش راستی و اخلاق نیک را به سادهترین شکل بیان میکند
ینگِه هاتام (Yenghe Hatam)
«ای ایزدان، به ما رحمت و دوستی عطا کنید و ما را در مسیر درست زندگی و نیکیها یاری دهید.»
این سرود ستایش ایزدان و درخواست حمایت الهی و برکت برای جامعه را شامل میشود.
آیریامان ایشیا (Airyaman Ishya)
«ای نیروی پاک و ای روح نیک، ما را در سلامت، آرامش و همدلی با دیگران یاری کن و راه درست را نشان ده.»
این دعا برای تقویت همبستگی اجتماعی و پاکی روحی خوانده میشود و حس آرامش در مراسم را افزایش میدهد.
فاتحه زرتشتیان
فاتحه زرتشتیان بخشی از آیینهای خاکسپاری زرتشتیان است که مشابه یادبود و دعا در سایر مذاهب انجام میشود، اما شکل و محتوای آن ریشه در متون اوستایی و سنتهای باستانی دارد. در این مراسم، خانواده و نزدیکان متوفی دور هم جمع شده و با خواندن دعاهای کوتاه، نیایشها و سرودهای مقدس، برای آرامش روح مرحوم و هدایت او به سوی روشنایی دعا میکنند. این آیین ضمن حفظ حرمت جسد، به بازماندگان فرصت میدهد تا با انجام مراسمی معنوی، حس همدلی و پیوند با سنتهای دیرینه خود را تجربه کنند و ارتباطی زنده با فرهنگ دینی خود برقرار نمایند.
نماد آیین خاکسپاری زرتشتیان
نماد آیین خاکسپاری زرتشتیان یکی از عناصر شاخص این سنت باستانی است و عمدتاً بر مفاهیم پاکی، احترام به عناصر طبیعی و چرخه زندگی تمرکز دارد. برج خاموشان یا دخمه، که محل قرارگیری جسد در معرض خورشید و پرندگان شکاری است، مهمترین نماد این آیین به شمار میآید و نشاندهنده احترام به زمین، آتش و آب و پرهیز از آلودگی آنهاست. علاوه بر آن، فروهر به عنوان نماد روح و جاودانگی در سنگ قبرها و دعاها حضور دارد و پیوند میان دنیای مادی و معنوی، و همچنین مسیر روح پس از مرگ، را به تصویر میکشد. این نمادها ترکیبی از اعتقادات دینی و فلسفه اخلاقی زرتشتیان را در مراسم خاکسپاری منعکس میکنند و هویت فرهنگی و معنوی جامعه را حفظ مینمایند.
مراسم خاکسپاری زرتشتی ها در مشهد
مراسم خاکسپاری زرتشتیان در مشهد با رعایت اصول مذهبی و قوانین شهری برگزار میشود و تلاش میشود سنتهای کهن زرتشتی همزمان با شرایط معاصر حفظ گردد. این مراسم معمولاً در قبرستانهای مخصوص زرتشتیان انجام میشود و شامل دعاهای اوستایی، خواندن سرودهای مقدس مانند سورود هات فرهوهر، و رعایت آیینهایی مانند پرهیز از تماس مستقیم با جسد و حفظ حرمت آن است. حضور خانواده، موبدان و جامعه زرتشتی باعث میشود که هم جنبه معنوی مراسم تقویت شود و هم پیوند فرهنگی و دینی جامعه با سنتهای دیرینه حفظ گردد. این تطبیق مراسم با محیط شهری نشان میدهد که آیین خاکسپاری زرتشتیان در مشهد نهتنها یک رسم مذهبی، بلکه بخشی از هویت زنده و پویا جامعه زرتشتیان است.
از آنجایی که زرتشتیها در مشهد دارای جامعه فعال گسترده نیستند، برای برگزاری مراسمهای خود میتوانند از تشریفات ترحیم مشهد بهره ببرند تا آیینهای مذهبی و سنتی به شکل صحیح و با رعایت اصول دینی اجرا شود. این تشریفات با تجربه در سازماندهی مراسمهای مذهبی و احترام به باورهای فرهنگی، امکان اجرای کامل دعاها، سرودها و آییمتن خاکسپاری آریایینهای خاکسپاری زرتشتیان را فراهم میکند و اطمینان میدهد که مراسم ضمن حفظ حرمت متوفی، با نظم و کیفیت بالا برگزار شود.
در پایان …
خاکسپاری زرتشتیان آیینی است که ریشه در سنتهای باستانی و متون اوستایی دارد و همواره بر احترام به روح و جسم متوفی، پاکی محیط و حفظ حرمت عناصر طبیعی تاکید داشته است. این مراسم با وجود تغییرات ناشی از شرایط شهری و محدودیتهای اجتماعی، همچنان چارچوب اعتقادی و معنوی خود را حفظ کرده و با اجرای دعاها، سرودهای مقدس و رعایت نمادها و آیینهای ویژه، پیوندی مستحکم میان بازماندگان و سنتهای فرهنگی برقرار میکند. بنابراین، خاکسپاری زرتشتیان نه تنها یک عمل مذهبی، بلکه تجسم هویت فرهنگی، اخلاقی و معنوی جامعه زرتشتی است که با حفظ ارزشهای دیرینه، قابلیت تطبیق با شرایط مدرن را نیز دارد. تشریفات شمس آماده همکاری با زرتشتی های مقیم مشهد است تا مجالس آن ها آبرومند، محترمانه و طبق آداب و رسوم این آیین کهن برگزار شود.
